. - EFENİN TARİHÇESİ (oku )

· Kızan Kimdir... Kızan Kimdir...

· Efe,Zeybek ve Kızanlarda Giyim Kuşam...

EFELER VE ZEYBEKLER

Araştırmacı Enver Behnan Şapolyo'ya göre "Efelerin ve Zeybeklerin yaşadığı yöre Batı Anadolu'dur" Efe,Zeybek ve Kızan iç içe yaşar. Efe, Efelik kurumunun ağasıdır. Zeybekler ve Kızanlar Efelerine <AĞA> derler. Halk arasında ise EFE, "kabadayı" anlamında da kullanılmaktadır. Efe sözcüğünün <AKA> kelimesinden türediği söylenmektedir. <AKA> ise, devlet-kudret anlamında kullanılmaktadır.

Efe olabilmenin bazı koşulları vardır. Eğer Zeybekler yaptıklarıyla ün kazanmışlarsa, cesur,mert,acizleri koruyan değillerse onlara "EFE" adı yakıştırılamaz. Yüksek yaylalar,dağlar ve doğa; Efelerin, Zeybeklerin karakterini etkilemiştir. GURUR ve SUKUNET...

Efe kızanların başıdır. Bedros Keresteciyan da Londra da yayınladığı Fransızca-Türkçe sözlükte <<EFE>> sözcüğünün eski Türkçe'deki ABA,EBE sözcüğünden geldiğini kanıtlıyor. Kaşgarlı Mahmut'un sözlüğünde de aynı kapsamda sözcüklere rastlıyoruz. Bazı Türkçe sözlüklerde (b) sesinin (f) sesine dönmesi, yalnız Batı Anadolu'ya özgü dil olaylarından biri değildir. Asya'nın çeşitli Türk lehçelerinde de aynı değişim örneklerine rastlanmaktadır.

EFE SÖZCÜĞÜNÜN ANLAMI

Günümüzde doğudan batıya tüm Anadolu'da hatta Rumeli'de EBE, ABO ve EFE sözcüğü yaşamaktadır. Erzurum'da EFE BABA anlamında, Trakya'da APA ağabey anlamında, Ege yöresinde de EFE: Yiğit,mert,cesur ve kabadayı anlamlarında kullanılmaktadır. Efe sözcüğüne en yakın olan EBE sözcüğü, çocuk oyunlarında yer yer "elebaşı" anlamında kullanıldığı gibi, yükü çeken, cezayı kabullenen, zora koşulan anlamlarında da kullanılmaktadır.

NASIL EFE OLUNUR...?

Efe olmanın bazı koşulları vardır. Bu koşullar seçimle gerçekleşir. Efe'yi zeybekler ve kızanlar seçerler. Efe'nin oğlu da babasının yerine efe ölebilir. Ancak, babasının taşıdığı tüm özellikleri taşıması gerekir. Efe öldüğü zaman, O'na şanına layık bir cenaze merasimi yapılır. Cenaze bitimi kahvenin önünde Zeybekler ve kızanlar toplanırlar.Efenin oğlu meydana çıkar; babasının kahramanlıklarını,yaptıklarını sayar ve sonra kendisinin de babası gibi bir kahraman olduğunu söyler. << İşte er meydanı>> diyerek ortaya atılır.Eğer etraftan hiç ses çıkmazsa, bu bir çeşit kabulleniş sayılır.O zaman oğul, babasının tüm şahsi eşyalarını meydana getirip yığar.Babasından kalan altın ve para da ortaya konur. Oğul şöyle seslenir: << Babama ait tüm paralar ve mallar sizindir.>> Bunun üzerine tüm zeybek ve kızanlar malları ve paraları yeni Efe’ye miras olarak terk ederler.Bu tören bittikten sonra, önce Zeybekler gelir, yeni Efe’nin alnından öperler. Zeybeklerin ardından Kızanlar, Efe'nin ellerine öperek bağlılıklarını bildirirler. Böylece Efe'nin oğlu da efe olur. Eğer Efe'nin oğlu Efeliğe layık görülmezse genellikle en yaşlı Zeybek Efeliğe seçilir. Efe uygun bir gün seçer, bir büyük şölen verir. O gün yenilir, içilir;bağlamalar, davul ve zurnalar çalınarak çeşitli Zeybek oyunları oynanır.

ZEYBEK'İN ANLAMI....

Zeybekler, Efelik müessesesinin temel elamanlarıdır. Zeybek'in Özbekçe'de <<Silahlı Kişi>> anlamına geldiği bilinmektedir. Zeybekler efelerin yanında birer kol beyi gibidir. Zeybek emrine verilen gençleri , yani kızanları yönetir,eğitir. Kızanlıktan yetişmiş, üstün özellikleriyle dikkati çekmiş,nişancı,zeki ve çok cesur kişiler zeybek olabilirler.

Zeybekler yalnız ege bölgesinde bulunur. Türk Lugatında <<Zeybek>> sözcüğü, Ege ve Güney Marmara Bölgesinde, kardeş,arkadaş karşılığı kullanılmıştır.Bazı yunan adalarında Zeybek sözcüğü hala yaşamaktadır. Zeybek türkçe'den Yunanca'ya geçmiş Öztürkçe bir sözcüktür. Bazı yunan adalarında Zeybek'e Zeybekos denmektedir.

Bazı efeler zeybeklik lakaplarıyla da anılırlar. Sarı Zeybek, Kamalı Zeybek, Atçalı Kel Mehmet, Pepe Zeybek gibi.. Her Efenin ve Zeybeğin genellikle bir lakabı vardır. Ger Ali,Osman Efe, Koca Arap, Çakırcalı, Gökçen Efe , Mestan Efe,Yörük Ali gibi..

KIZAN KİMDİR..

Efe'nin maiyetindeki gençlere KIZAN demir.Günümüzde Batı Trakya'da,Ege'de Kızan,yetişkin erkek çocuğu demektir. Kızanların giysileri Efe zeybeklere nazaran daha sadedir. Üzerlerinde hiç gümüş eşya bulunmaz. Efe'nin filinta, Zeybek'in mavzer taşımasına karşın, Kızanların silahları ise Martın'dir. Kızanlar Efelerin emrinde birer askerdir. Efe'den izin almadıkça evlenmeleri mümkün değildir.

GENÇİN KIZAN OLMA TÖRENİ..

Halikarnas Balıkçısı sayın Cevat Şakir Kabağaçlı' nın söylemiyle...

Bir sabah tanyeri ağarırken Efe,Zeybekler ve kızanlar ata binerek dağa çıkarlar. Efe yere diz çöker, Zeybek ve Kızanlar da diz çökerler. Namzet ayakta durur. Kızan olacak genç, belindeki yatağanı çeker, üç kez öptükten sonra Efe'nin önünde diz çöker. Efe diğer kızanlarına şöyle seslenir:

Kızanlar, bu koca dağların sahibi kim?

Kızanlar: Erimiz....

Efe: Yiğidi kim?

Kızanlar: Efemiz.

Efe: Susuz derelerde kavak bitermi?

Kızanlar: Bitmez...

Efe: Bitkisiz diyarlarda duman tüter mi?

Kızanlar: tütmez..

Efe: Yiğit kime derler?

Kızanlar : Sözünde durup Efe'siyle ölene derler..

Efe : İnsan dünyaya niçin gelir?

Kızanlar : Ölmek için..

Efe : Doğup da ölmekten kuşkulanan bebekler?

Kızanlar : Dertlenip hortlamaya...

Efe : Şeytana bel bağlanır mı?

kızanlar : Yardımcımızdır, bağlanır...

Efe : Adem uşağına bel bağlanır mı?

Kızanlar : Bağlanırsa ağlanır.

Efe : Varyemezlere acımak mı, yoksa dayak mı haktır?

Kızanlar : Dayak haktır...

Efe : Yiğitlerde ne yoktur?

Kızanlar : Merhamet...

Efe : Korkaklar zeytinleri nerde döverler?

Kızanlar : Ağaç dibekte....

Efe : Yiğitler yağı nerde kavururlar?

Kızanlar : Zalim göbeğinde...

Bu söyleşinin bitiminde Efe ayağa kalkar, önlerinde bulunan teknel (defne) ağacının yanına gelir. Efe teknel ağacına yatağanı saplar. Kızanlar bu ağacın önünde toplanırlar, Efe ağacın önünde söyleşiye şöyle devam eder:

Efe : Sözünde durmayan, kahpe bacının öz kızanı olsun mu?

Kızanlar : Olsun...

Efe : Şu dualı yatağan böğrüne batsın mı?

Kızanlar : Batsın..

Efe : Doğru söylediğinize Nasuh, Nusuh tövbesi olsun mu?

Kızanlar : Olsun...

Söyleşi bitiminde yeni Kızanlar, Efelerine sadık kalacaklarına and içerler. Yeni kızan bundan sonra teknel ağacına saplı yatağanın altından yedi kez geçer. Bunu diğer kızanlarda takip eder. Sonunda Kızan Efe'nin elinden, Efe'de kızanın alnından öper. Ona bir yatağan verilir. Bundan sonra genç, Efe'nin kızanı olmuştur.

GİYİM-KUŞAM

Efe ile Zeybeklerin arasında giyim kuşam ve görünüş bakımından bazı ayrıcalıklar vardır. Efe'nin başı tıraşlı ve perçemli olduğu halde Zeybeğin başı nal şeklinde tıraş edilmiştir. Bu tıraş şekli, orta Asya kavimlerinde de görülmektedir.

Ege'deki Efe'lerin Zeybeklerin Kızanların giysileri yaktıkları türküler onların denizcilikle iç içe olduklarını yansıtmaktadır. Ayrıca Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Ege’yi gezerken yer yer giyim özelliklerinden söz etmekte, zeybeklerde denizcilik ve leventlik arasında ilişki olduğunu belirtmektedir. İlk Türk Amirali olan ve hem kara'da ve hem de denizde savaşabilen ordusuyla Ege denizindeki tüm adaları alan Caka Bey'in bu leventleri Erzurum,Konya ve İç Ege bölgesinde toplayıp yetiştirdiği, bunlara hareket yeteneği sağlayabilmek için özel giysiler giydirdiği, bu giysilerin geçmişteki Zeybek giysileri ile hemen hemen aynı olduğu Evliya Çelebi'nin kitabında belirtilmektedir.

Konu'nun ilgi çeken yanı, bu ulusam giyim tarzının, Batı Anadolu ve adalarda yaşayan tüm azınlıklarca da benimsendiği, giyildiği, giderek hareketlerinin taklit edildiği oyunlarının oynamaya başladığı, hatta mertlik ve yürekliliği ifade eden ezgilerinde kendi dillerine adapte edilerek söylendiği bir gerçektir.

Efeler başlarına çuhadan yapılma nar çiçeği renginde işlemeli, kozunlu başlık giyerler. Zeybeklerin giydiği başlığa ise, kabalak adı verilir. Bu fesler uzun ve kalıpsızdır. Efeler kozunlu başlığın etrafına genç kızların işlediği, kenarları oyalarla süslü poşu bağlarlar.

Efe'nin giydiği mavi renkte şalvara (ÇAŞIR MENEVREK) adı verilir. Bu şalvarın boyu, dizkapaklarına kadar uzanır. Bu dizler yaz kış açık olur. Çaşır Menevreğin yan tarafları ipek işlemeli kaftandır. Araştırmalara göre, günlük ve bayramlık olmak üzere yörede iki çeşit şalvara rastlanmaktadır. Günlük olanlar işlemesizdir. Efe'nin çaşır menevreğinin göbek tarafına yakın taraflarında donunun kenarı görünmez. Zeybekler de ise görünür. Bu donlara dizlik denir. Koza adı verilen püskülü efeler takarlar ve uzundur. Bu püskülün 100 dirhem olması gerekir.

Efe'lerin giydikleri ceketin kolları olursa CEPKEN, kolsuz olursa CAMADAN adını alır.Bunlar mavi veya lacivert çuhadan olup, üzeri siyah ipek kaftanla çeşitli motiflerle işlenmiştir. Sırmalı cepkenleri ise Zeybekler giyer. Yakasız pullu Alakye denen mintan, cepkenin altına giyilir. Bellerine acem şalı denilen kuşak üstüne de deri siyahlık bağlanır. Silahlığın arasına kulaklı yatağan bıçağı sokulur. Ayrıca silahın içinde gümüş bir tütün tabakası, kehribar bir ağızlık, mendil, iki okka kadar temiz yapağı bulunur. Yapağı herhangi bir yaralanma anında kullanılır. Ayrıca silahlığın yan tarafında meşe denilen bir demir çubuk sarkar. Yatağanı bilemek için kullanıldığı gibi hasmıyla karşı karşıya gelindiğinde kendisine çekilen kamayı körletmek için de kullanılır.

Efe'ler kollarına gümüş kaplı pazıbent takarlar. İçinde kurşun geçirmez muska bulunur. Göğüslerinde içinde en'am bulunan gümüşten Hamaylı asılıdır. Pazıbent Kızan iken takılır. Ölene kadar çıkarılmaz. Efe'lerin mavzerleri gümüş kakma işlemelidir. Göğüslerine karkılık denen çapraz fişeklik takarlar. Efelerin giydiği işlemeli çizmeye Kayalık adı verilir. Bunu yalnız efeler giyerler. Zeybek ve kızanlar ise çarık giyerler. Yaz ve kış yün çorap giyilir ve üzerine kepmen adı verilen meşin dizlik takarlar. Kekmen'in arasına sokulan kama ise oyunlarda kullanılır. Efe ile Zeybek mintanlarından ayrılır. Efenin mintanının düğmesi çözüktür.Göğsü görülür.